Kamp Amersfoort

Amersfoort, vrijdag 29 april 1994. Het is prachtig, zomers weer en morgen; Koninginnedag,  belooft net zo stralend te worden. Maar eerst wacht nog een totaal andere klus. Ik heb als stagiaire van Omroep Amersfoort de eer om de 4 mei special te draaien.

In Museum Flehite hangt die dagen voor het eerst een aantal getekende portretten van krijgsgevangenen uit de Sovjet Unie. Ze zaten gevangen in Kamp Amersfoort, een zogenaamd Polizeiliches Durchgangslager van de bezetter. Het bijzondere is, dat de portretten zijn getekend door een Nederlandse gevangene van het kamp.

Cameraman Arthur en ik gaan op die 29^ste april met de omroep-auto naar het station om Gerrit de Wilde en zijn vrouw op te halen. Mijnheer de Wilde is oud-gevangene van Kamp Amersfoort en de tekenaar van de portretten. We gaan met hem naar de plek waar het kamp lag en natuurlijk ook naar het museum.

En natuurlijk heb ik het item voorbereid. Ik had in 1994 nog niet eerder van het kamp gehoord en er zijn genoeg verhalen over het kamp, maar voor dit item concentreer ik me op de Sovjet-gevangenen. Ik spreek expres van ‘Sovjet’, want ze zijn vooral afkomstig van de Centraal-Aziatische republieken zoals Oezbekistan. Het zijn dus geen Russen. Die afkomst is mede de reden waarom de nazi’s hen helemaal naar Nederland hadden gehaald. Ze willen ons, de Nederlandse Arische broeders, laten zien dat die lui uit het oosten ‘Untermenschen’ zijn. En dus kwam het goed uit dat deze gevangenen er wat minder westers uitzagen.
Na een treinreis van 14 dagen, kwamen de 101 gevangenen in september 1941 vermoeid en verwaarloosd aan in Amersfoort. Ze moesten te voet door de stad en de bevolking werd opgeroepen om te komen kijken naar dit akelige volk. De kortste route van station naar kamp is te lopen in een half uur. Fit, met goede schoenen en met een banaantje achter de kiezen, wel te verstaan. Ik stel me zo voor dat deze gevangenen na hun lange treinreis ook nog een langere route moesten lopen.

De ‘pr-stunt’ mislukte. De inwoners van Amersfoort hadden medelijden met de Sovjets en probeerden hen eten en drinken te geven. Nu zaten de Duitsers met een groep gevangenen waar ze eigenlijk niets aan hadden. Aldus het interview met Gerrit de Wilde werd de groep eerst afgezonderd opgesloten, maar later werden ze verspreid over het kamp. Waar mogelijk probeerden de andere gevangenen de jongemannen uit de Sovjet Unie in bescherming te nemen en rust te gunnen.  24 sovjets overleefden desondanks niet en stierven verzwakt en verwaarloosd. Op 9 april 1942 liet kampcommandant Berg de overgebleven leden van de groep verzamelen en buiten het kamp zijn ze toen neergeschoten en in een massagraf gedumpt.

25 jaar geleden, in 1994, is er nog geen echt herdenkingscentrum op de plek van het kamp. De schietbaan is er, en de Stenen Man staat er ook. Plus een oude wachttoren. En er is een klein paviljoen met een maquette, foto’s en infoborden. Arthur gaat de sleutel ophalen bij de politieschool die (nog steeds) op de plek van het oude kamp ligt. Eenmaal binnen, beginnen onze gasten rond te kijken en Arthur maakt wat beelden met de camera op de schouder. Hoe het precies start weet ik niet meer, maar eenmaal over de maquette gebogen begint mijnheer De Wilde te vertellen. Ik kijk even naar Arthur en we weten allebei dat we dit gewoon moeten opnemen. Pech voor Arthur: interviews doet hij altijd met de camera op statief, maar hij heeft de camera nog altijd op zijn schouder. In die tijd al gauw een kilo of 6-7 gok ik. Onze gast vertelt ruim een kwartier. Veel van dat materiaal kan/ga ik niet gebruiken, maar ik hoor een ander bijzonder verhaal over een gevangene die uit de isoleercel is weten te ontsnappen. Deze gevangene heette Gerrit Kleinveld en zijn verhaal is zelfs verfilmd.

Mijnheer de Wilde beëindigd zijn verhaal en met zijn vrouw loopt hij even naar buiten. Luchtje scheppen en even bijkomen. Met een diepe zucht laat Arthur de camera zakken. We praten even na, Arthur wisselt de tape en dan komt er iemand binnen: er is buiten wat bijzonders aan de hand. Geheel ongepland en dus stomtoevallig is een ander oud-gevangene bij het paviljoen aangekomen. Het is Gerrit Kleinveld.

Kan ik hier iets mee in mijn reportage? Ja en nee. Natuurlijk kan ik mijn geplande verhaal iets aanpassen, maar dit is ‘te groot’. Ik kan het geen terzijde laten zijn bij de reportage over de Sovjets. Plus het echt mooie moment; de ontmoeting, hebben we niet op tape. Met pijn in het hart besluit ik daarom niets te doen met dit verhaal. Het is nog enigszins goed gekomen. Mijn stage-opvolger heeft in 1995 een reportage over Gerrit Kleinveld gemaakt.

Door het lange verhaal en de onverwachte ontmoeting komen we helaas in tijdnood. We moeten immers nog naar Flehite. We hebben geen tijd meer om de Stenen Man te bezoeken. Een standbeeld aan het einde van de schietbaan. We blijven even kijken aan het begin van de schietbaan en het raakt me. In het paviljoen hangen oude foto’s en daar zijn de wallen kaal. Dat is logisch: de schietbaan is aangelegd door de gevangenen en de natuur had dus nog geen kans om de zaak over te nemen. Dat is in 1994 anders. De omgeving is rijk begroeid en de vogeltjes fluiten dat het een lust is. Het is immers, zoals gezegd, een prachtige lentedag. Raar contrast.

Kamp Amersfoort laat me nooit helemaal los. Vijf jaar geleden ben ik weer eens gaan kijken, maar ik had er geen rekening mee gehouden dat het herdenkingscentrum op maandag gesloten is. Afgelopen Goede Vrijdag ben ik weer die kant op geweest. Maar nu heb ik weer niet opgelet: op 19 april wordt herdacht dat het kamp is overgedragen aan het Rode Kruis. Ik kom midden in de voorbereidingen terecht en ben zodoende weer niet in het herdenkingscentrum geweest en heb redelijk gehaast mijn foto’s genomen. Ik moet dus nog minstens een maal terug.

Ik ben  wel voor het eerst naar het Monument Koedriest gelopen. Dit staat op de plek waar de overblijfselen van de Sovjet-gevangenen zijn gedumpt door de nazi’s. Nu moet je langs een golfbaan om daar te komen. En ik ben ook voor het eerst naar het Russische ereveld en de oorlogsgraven op begraafplaats Rusthof geweest. Dat is op loopafstand van Kamp Amersfoort.

Helemaal apart: het verhaal van de Sovjet-gevangenen lijkt lange tijd een beetje vergeten. Ondanks het Russisch ereveld en het Monument Koedriest. Een paar jaar geleden was er tijdens de Nationale Dodenherdenking extra aandacht voor dit verhaal. En het werd toen verteld alsof het pas ontdekt was. Tv-programma Andere Tijden maakte een reportage. Maar ik kende het verhaal dus al jaren.

Na de opnames brengen we Gerrit de Wilde en zijn vrouw terug naar het station. Ze nemen de trein naar Arnhem. Hij is duidelijk vermoeid. Op dat moment is hij 93 jaar oud. Waarom hij in Kamp Amersfoort zat? Linkse sympathieën, zullen we maar zeggen. Al snel na de bezetting is hij opgepakt. In 1942 is hij, kort na de episode met de Sovjetsoldaten naar Neuengamme getransporteerd. In 1995, het jaar na onze opname, is Gerrit de Wilde overleden.

Op het station worden we opgewacht door redacteur Frans (als ik me goed herinner). Hij gaat met Arthur naar een volgende klus en ik mag op eigen gelegenheid met mijn reportage op twee beta-bandjes terug naar de omroep bij theater De Flint. Het is goed te lopen en een wandeling door Amersfoort is geen straf, maar ik pak de bus. Ik zit naast een oudere man die als een kind zo blij is. Hij gaat binnenkort naar Indonesië en, als ik mij goed herinner, gaat daar weer oude bekenden of zelfs familie ontmoeten. Heb het idee dat hij dit aan iedereen vertelt waarmee hij die dag in contact gaat komen. Mooi geluk.

Als de bus het centrum uit rijdt om de ring om het centrum op te draaien, staat bij een ander verkeerslicht een legergroen volkswagenbusje van defensie te wachten. Een jongetje in de bus begint enthousiast te roepen: ‘Kijk soldaten!’

Allemaal heel apart als het kamp nog door je hoofd spookt.

Peter

Verantwoording en bronnen

Niet alles is uit mijn geheugen gerold. Gelukkig doet mijn VHS-recorder het nog en heb ik mijn eigen reportage uit 1994 nog kunnen raadplegen. Uiteraard heb ik ook gekeken op de website van Kamp Amersfoort. Over Gerrit de Wilde heb ik informatie gevonden op archivesportaleurope.nl en het Digitaal Monument Neuengamme. De naam van Gerrit Kleinveld heb ik niet onthouden van die dag in 1994, maar dat is de enige ontsnapping waar je over leest en het moet ‘m dus zijn geweest. Ik zeg het er nadrukkelijk bij omdat de twee oud-gevangenen niet gelijktijdig in het kamp hebben gezeten. Gerrit de Wilde was al in Neuengamme, toen Gerrit Kleinveld werd binnengebracht. Gerrit Kleinveld heeft de episode met de Sovjet soldaten dan ook niet meegemaakt. In zijn interview geeft Gerrit de Wilde echter aan, dat oud-gevangenen elkaar regelmatig ontmoeten en spreken. De heren kenden elkaar dus wel en zodoende zal hij het verhaal van de ontsnapping achteraf gehoord hebben. Het is immers een van de grote verhalen van Kamp Amersfoort en zij beleven het als een gedeelde geschiedenis.