Ik ben enigszins gegrepen door de filosofie. Dat wil zeggen: ik ben begonnen met het lezen van filosofische boeken. Het komt door corona. Niet omdat ik wegens lock-down de tijd en een grotere behoefte had om vage, dikke boeken te lezen, maar omdat ik via wat meer kritische uitingen over corona (en de maatregelen) ook terecht kwam bij filosofische bespiegelingen over deze crisis en, meer algemeen, over de tijden waarin we leven.
En nu denk je misschien: help, hij was al filosofisch genoeg. Moet hij nu ook nog filosofische boeken gaan lezen? Dat wordt dus alleen maar erger?
Maar dat is nu juist het punt: ja, ik kan dingen vrij filosofisch benaderen en in die filosofische lectuur herken ik dat dus. Soort van thuiskomen na een tocht door een wereld waar mensen steeds minder lijken na te denken. Ik hoef het ook niet meteen met alles eens te zijn wat ik lees. Meegenomen worden in het proces van denken is al herkenning genoeg.
Niet dat het vrolijke literatuur is. Onze huidige leven blijkt een lappendeken van crises eigenlijk.
Maar gelukkig kan je filosofisch kijken naar zo’n beetje alles. Het was dus onvermijdelijk dat ik ook bij een filosofische beschouwing van de fotografie uit zou komen. Ik ben nu bezig met ‘Camera Lucida’ van de Franse filosoof Roland Barthes.
Hij begint al meteen goed omdat hij vaststelt dat de klassieke manier van het classificeren van foto’s helemaal niets te maken heeft met het concept ‘fotografie’. De classificaties gaan namelijk over het onderwerp (landschap, portret, naakt bijvoorbeeld) of wie het gemaakt heeft (amateur, professional). En dus; omdat je een foto niet los kan zien van wat het laat zien is ‘fotografie’ zelf volgens zijn eerste beschouwingen ongrijpbaar. Ik ben dus benieuwd waar het boek uit gaat komen.
Al meteen in hoofdstuk 4 komt een volgende constatering. Dat er drie manieren zijn om fotografie te beleven. 1: maken, 2: bekijken en 3: ondergaan. Hij haakt zelf meteen af bij 1 want hij is geen fotograaf want, zoals hij zelf toegeeft, hij heeft er het geduld niet voor.
En hoewel ik het boek met plezier zal vervolgen, is dit al een punt waar je zelf met een heel eigen boek kan beginnen. Barthes is namelijk overleden in 1980. Ruim voor de opkomst van de digitale fotografie. En toen moest je als fotograaf nog meer geduld hebben. Ik kan het weten, want in mijn opleiding heb ik zelf nog filmrolletjes ontwikkeld en foto’s afgedrukt. De drie rollen in de fotografie, maker, kijker en subject, zijn er nog steeds, maar door de ontwikkeling van de techniek zijn de onderlinge verhoudingen tussen die rollen veranderd.
Dat kon Barthes niet voorzien. Tegelijk kan je je afvragen of de komst van digitaal wel zo’n omslagpunt betekende als je nu geneigd bent te denken. Misschien is het wel een gevolg van een ontwikkeling die er altijd al is geweest.
Ik probeer er kort doorheen te gaan.
In de hele vroege begindagen moest je geduld hebben. Een aantal oude technieken vragen uitgebreide voorbereiding door de fotograaf (rol: maker) omdat de metaal- of glasplaat geprepareerd moest worden. Om de foto te maken, moest zo’n plaat lang belicht worden. In geval van een portret (rol: subject) moest een persoon daarom erg lang stilzitten en daarom werd er een soort marteltuig gebruikt. Standaards met klemmen om een hoofd stil te houden. Die werden zo verdekt mogelijk opgesteld, maar er zijn foto’s waar ze te zien zijn. De onderwerpen op de foto kijken niet al te gemakkelijk en ze zitten wat onnatuurlijk en je ziet dus dat lelijke hulpstuk. Maar jij als moderne, rijke mens had toch maar mooi een portret dat gemaakt was met die moderne nieuwe techniek en niet met dat ouderwetse geschilder. Een portret laten schilderen kost ook nog eens meer tijd.
En maakt het iets uit voor de kijker? Ja. Zeker van die oude plaattechnieken kan je geen reproducties maken, zoals van een negatief. Van zulke foto’s is er maar één en vaak kon je dat alleen zien als je op bezoek was bij het ‘model’. Dat doet dus iets met de context van het zien van een foto/
Zoals we weten: in de loop der tijd werd het proces steeds sneller en de apparatuur compacter. Plus reproductie en verspreiding zijn ook makkelijker geworden. Er zit geen tijd meer tussen maken en verspreiden. Geduld heb je niet meer nodig.
Omdat Barthes in zijn boek zo resoluut afziet van het filosofisch bekijken van het maken van een foto, krijgt de rol van de maker iets speciaals. Iets mysterieus. Het is waarschijnlijk onbedoeld, maar het leest alsof foto’s maken iets voor een selecte groep is.
En daar zit wat in. Je kan je voorstellen dat niet elk karakter past bij de rol van fotograaf. Om foto’s te maken, moest je een karakter hebben dat het toestond om moeite te doen. Om aandacht te hebben voor waar je mee bezig was. Bij zo’n karakter hoort ook een meer beschouwelijke aard. Je kon ook niet in het wilde weg klikken om één of twee plaatjes over te houden. Elke afbeelding was een investering van tijd en materiaal. Ook daar helpt het als je bewust bezig bent met het maken.
Met de voortgang van de techniek is die noodzaak om moeite te doen steeds kleiner geworden. En dat heeft invloed op alles. Want het karakter van de maker bepaalt ook de interactie met het subject. Het subject hoeft zich geeneens bewust te zijn van het feit dat er een foto van hem/haar genomen is.
Ik ben dus heel benieuwd naar het vervolg van het boek en waar Barhes bij uit gaat komen, maar ben intussen ook mijn eigen zijweg maar ingeslagen. Je kan hier alle mogelijke gevolgen en effecten en gevolgen bij denken.
Wie mij ook kent van Facebook, zal gezien hebben dat ik recent een serie zelfportretten heb gemaakt. De reden die ik daarbij gaf was, dat ik het potentieel wou verkennen van de trap en hal van mijn appartementencomplex. En dat is ook helemaal waar.
Maar al lezend in de filosofische beschouwingen, merk ik dat het ook helemaal niet verkeerd is om bij tijd en wijle de rol van ‘subject’ te beleven. Continu wisselen tussen twee rollen is helemaal leerzaam. En hoeveel technische hulpmiddelen ik ook heb, ik kan bijvoorbeeld de camera bedienen met mijn smartphone, dit doe je niet even achteloos in een paar minuten. Mijn verschillende activiteiten komen weer mooi bij elkaar uit, zeg maar.
Want gelukkig is het ook nog zo dat de moderne techniek je niet verplicht om geen aandacht te hebben voor het maken van een foto. Het is weliswaar heel verleidelijk om te kiezen voor de gemakzucht, maar je moet niets.
Peter
