Waarom maak je een bepaalde foto? Of beter gezegd: waarom kijkt de ene persoon anders dan de andere persoon? Analyseren van een foto en daarom rationaliseren van een foto gebeurd vaak achteraf. Ik doe het ook met mijn eigen foto’s, maar dat verklaart totaal niet waarom ik tijdens het wandelen en rondkijken opeens een potentieel plaatje zie en stil blijf staan om de foto te maken.
Voorbeeld de foto van de runderen onder de brug. Achteraf kan ik prima enkele sterke kanten benoemen. Maar het maken gaat redelijk vanzelf. Ik loop toevallig langs, zie de dieren staan en begin te klikken. Ik ben me bewust van het coulissen-effect van de pijlers en let dus op de compositie, maar ben echt niet minutieus aan het componeren. Het beeld ‘is er’ gewoon in mijn ogen / hoofd.
Vandaag was ik weer eens in een museum. In de Kunsthal in Helmond hangt werk van de Antwerpse fotograaf Harry Gruyaert. Ik ben voor de tweede keer een kijkje gaan nemen en kan iedereen aanraden minstens één keer te gaan kijken. Ik ben inmiddels groot fan van zijn werk.
Meteen bij het binnenkomen staat er een citaat van Harry Gruyaert waarin hij verklaart dat hij ‘niets bedoelt’ met zijn foto’s. Hij noemt zichzelf geen journalist, hij fotografeert intuïtief en kunst gaat om emotie. En met dat citaat in het hoofd kijk je rond en merk je dat compositie en kleur hun eigen grootheden zijn, die je eigenlijk los moet zien van de inhoud van de foto. Er staan figuratieve, herkenbare dingen op, omdat het nu eenmaal een foto is, maar hij kijkt eigenlijk abstract.
Ik ben in de zaal een wandje verder en zie de ingang van de zaal niet meer als er een stel binnenkomt. Zij hebben het citaat niet gezien, of niet gesnapt, en beginnen tegen elkaar quasi analytisch de inhoud van de foto’s te bepreken. Dus de figuratieve elementen die ze herkennen.
Ach ja.
Nu kan je bij de uitspraak van de fotograaf ook een bedenking plaatsen. Als je met je foto’s niets bedoelt, waarom reis je dan naar een specifieke plaats om foto’s te maken? India, Ierland, USA, Rusland. De plaats zou er dan immers niet toe moeten doen.
Thema’s die terugkeren in zijn werk doen dat, omdat hij bij het bekijken van zijn werk ontdekt dat bepaalde taferelen gewoon vaak fotografeert. Automatisch bijna. (Ik ben een fan, dus ik heb ook een DVD met een documentaire over Harry Gruyaert)
Dat dit me aan het prakkiseren zet, komt ook omdat ik in de afgelopen maanden naast filosofie ook wat gelezen / gehoord heb met betrekking tot de neurowetenschappen. En die kennis maakt het proces van fotograferen niet duidelijker. Zoals het eigenlijk met kennis en wetenschap hoort te gaan: bij elk antwoord krijg je gratis en voor niks weer 10 nieuwe vragen erbij. De zoektocht naar antwoorden is weliswaar wat wetenschappers drijft, maar de goeie weten dat de zoektocht nooit aan het einde komt. Wie dat anders ziet, snapt het niet helemaal.
Het probleem in dit geval is ‘bewustzijn’. ‘Bewust zijn’, moet je eigenlijk zeggen. De meeste mensen associëren dit met vrije wil. Helaas is inmiddels wetenschappelijk (en dus reproduceerbaar) vastgesteld, dat het bewustzijn geen leidende rol heeft.
Ik baseer me op het boek ‘Consious’ van Annaka Harris. Zij is zelf geen wetenschapper, maar heeft een en ander toegankelijk verzameld.
Haar voorbeeld: als je een tennisbal slaat met een racket, voel je dat, zie je dat en hoor je dat. Maar licht verplaatst zich met een andere snelheid dan geluid en je handen (die de klap voelen zitten verder verwijderd van je hersenen dan ogen en oren. Alle prikkels komen op een ander moment aan en moeten dus eerst worden samengevoegd door ons brein. Dat kost ook tijd. Het gaat weliswaar om hele kleine tijdsverschillen, maar hoe dan ook: we leven in het verleden. De bal is namelijk al geslagen voordat wij dat bewust registreren.
Maar het wordt erger. Door het scannen van hersenen, kan je zien dat handelingen van een persoon al in voorbereiding zijn, ruim voordat een persoon zich zelf bewust is van die actie. Het is zelfs zo duidelijk dat je dit kan manipuleren en gedrag kan beïnvloeden voordat een persoon zich bewust is van dat gedrag.
Helaas gaat ze niet verder met het tennis-vergelijk. Want het is ook boeiend als je denkt aan een tenniswedstrijd, waarbij je moet reageren op de acties van een ander, dis je dus eigenlijk pas bewust waarneemt als ze al geweest zijn.
Anyway:
Die constatering gooit de boel helemaal open. Want als je bewustzijn achter de feiten aanloopt, hoe zit het dan met vrije wil? Wat is bewustzijn? Wat is de verhouding tussen bewustzijn, vrije wil en een eigen persoonlijkheid.
Daar kan je hele boeken over schrijven en dat wordt dan ook gedaan. Maar ik kom voor nu dan weer terug bij mijn eerste vraag: hoe is het mogelijk dat de ene persoon anders kijkt dan de andere persoon?
Het bewustzijn staat namelijk los van vrije wil en men is zodoende ook volkomen plausibel op het idee gekomen dat vrije wil misschien wel helemaal niet bestaat. En dat ‘bewustzijn’ niet per se persoonsgebonden is. Maar als er een universeel bewustzijn is, dat al een mogelijke foto ziet voordat de fotograaf er zich bewust van is, en geen vrije wil, waarom maken sommige mensen dan andere foto’s? Hoe beïnvloed je je eigen acties voordat je je er bewust van bent? Hoe maakt Harry Gruyaert zijn foto’s zonder er bewust iets mee te bedoelen?
In verwondering.
Peter
